Παρθενώνας. Ανατολική ζωφόρος. Λίθος 5 (V). Θραύσμα
Αριθμός αντικειμένου
Ακρ. 855
Δημιουργός
Εργαστήριο του Φειδία
Είδος
Αρχιτεκτονικό γλυπτό
Εποχή
Κλασική εποχή
Χρονολόγηση
442-438 π.Χ.
Διαστάσεις
Ύψος: 0,22 μ.
Μήκος: 0,27 μ.
Υλικό
Μάρμαρο Πεντέλης
Θέση
Αίθουσα Παρθενώνα
Θραύσμα από την πάνω αριστερή γωνία του λίθου V, προσαρμοσμένο στο γύψινο αντίγραφο του αυθεντικού, που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Πρόκειται για το κεφάλι νεαρής φτερωτής θεότητας, ίσως της Ίριδας, αγγελιοφόρου των θεών, αν και υπάρχουν μελετητές που την ταυτίζουν με τη Νίκη ή την Ήβη. Βρέθηκε το 1889 εντοιχισμένο σε τοίχο βυζαντινών χρόνων, πάνω στην Ακρόπολη.
Στον υπόλοιπο λίθο, η Ίριδα με το αριστερό χέρι τακτοποιεί τα μαλλιά της και με το δεξί διορθώνει τις πτυχές του πέπλου της. Στέκει μπροστά στο θεϊκό ζευγάρι της Ήρας και του Δία, που εικονίζονται καθιστοί, καθώς, μαζί με τους άλλους θεούς του Ολύμπου, υποδέχονται την πομπή της γιορτής των Παναθηναίων. Η Ήρα στρέφεται προς τον σύζυγό της και με τα δύο χέρια ανασηκώνει την καλύπτρα, στην τυπική νυφική χειρονομία της ανακάλυψης. Ο Δίας κάθεται σε θρόνο στηρίζοντας το αριστερό χέρι στην πλάτη του. Στο δεξί χέρι θα κρατούσε σκήπτρο, το κάτω μέρος το οποίου είναι ανάγλυφο ενώ το υπόλοιπο ήταν πιθανότατα μεταλλικό με ζωγραφιστή την κορυφή. Πίσω από τον Δία, πέντε μορφές συνθέτουν τη σκηνή παράδοσης του παναθηναϊκού πέπλου. Στα αριστερά δύο νεαρές κοπέλες μεταφέρουν στα κεφάλια τους καθίσματα με διπλωμένα υφάσματα και ετοιμάζονται να τα παραδώσουν σε μια γυναίκα, ίσως την ιέρεια της Αθηνάς. Πίσω από την ιέρεια ένας ώριμος άνδρας, πιθανόν ο Άρχων Βασιλεύς, κρατά ένα διπλωμένο ύφασμα, τον παναθηναϊκό πέπλο, μαζί με ένα μικρό παιδί, ίσως μια Αρρηφόρο που συμμετείχε στην ύφανσή του. Στο δεξί άκρο του λίθου, με την πλάτη γυρισμένη στη σκηνή του πέπλου, κάθεται η Αθηνά. Στα γόνατά της έχει απλωμένη την αιγίδα της ενώ με το δεξί χέρι θα κρατούσε δόρυ. Δίπλα της, στραμμένος προς αυτήν, κάθεται ο Ήφαιστος, ο οποίος έχει ένα ραβδί κάτω από τη μασχάλη του, που υποδηλώνει τη χωλότητά του.
Η ζωφόρος της ανατολικής πλευράς του Παρθενώνα εικονίζει την άφιξη στην Ακρόπολη της πομπής που σχημάτιζε ο αθηναϊκός λαός στη γιορτή των Παναθηναίων, προς τιμή της πολιούχου θεάς Αθηνάς. Προορισμός της πομπής ήταν ο ναός της Αθηνάς Πολιάδας και σκοπός της η μεταφορά του παναθηναϊκού πέπλου για το πανάρχαιο ξόανο της θεάς και η τέλεση μεγάλης θυσίας ζώων στον Μεγάλο Βωμό έξω από τον ναό.
Από τις δύο πλευρές της ανατολικής ζωφόρου φτάνουν ομάδες γυναικών με ιερά σκεύη, τις οποίες υποδέχονται επόπτες. Στο κέντρο, πάνω από την είσοδο του ναού, εκτυλίσσεται η σκηνή της παράδοσης του παναθηναϊκού πέπλου, παρουσία των θεών του Ολύμπου, που αποδίδονται σε μεγαλύτερη κλίμακα από τους θνητούς. Οι θεοί πλαισιώνονται από δέκα ανδρικές μορφές, πιθανώς τους Επώνυμους Ήρωες της Αττικής, μυθικούς γενάρχες των αθηναϊκών φυλών.
Η ανατολική ζωφόρος σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση, καθώς η ανατίναξη του Παρθενώνα από τους Βενετούς του στρατηγού Francesco Morosini το 1687 δεν έπληξε ιδιαίτερα την πλευρά αυτή του ναού. Για την κατανόηση ορισμένων τμημάτων που λείπουν, βοηθητικά είναι τα σχέδια που αποδίδονται στον ζωγράφο Jacques Carrey, ο οποίος επισκέφτηκε την Ακρόπολη το 1674, δεκατρία μόλις χρόνια πριν τον βομβαρδισμό του Morosini.
Το μήκος της ανατολικής ζωφόρου είναι 21,18 μ. Αποτελείται από οκτώ λίθους, αν και τις περισσότερες φορές αναφέρονται ως εννέα, καθώς ένας από αυτούς αρχικά είχε εκληφθεί ως δύο ξεχωριστοί (λίθοι VII και VIII). Σήμερα ο ονομαζόμενος λίθος VII βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, ενώ οι υπόλοιποι είναι μοιρασμένοι ανάμεσα στο Μουσείο της Ακρόπολης και το Βρετανικό Μουσείο, στο οποίο κατέληξαν μετά την απόσπασή τους από τον Thomas Bruce, λόρδο του Elgin, το 1801-1804, όταν η Ελλάδα βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή. Προκειμένου να καταστεί δυνατή η μεταφορά τους, τα συνεργεία του λόρδου του Elgin αφαίρεσαν με πριόνι ή λοστούς μόνο την εξωτερική όψη με τις ανάγλυφες παραστάσεις. Στο Μουσείο Ακρόπολης έχουν τοποθετηθεί τα γύψινα αντίγραφά τους, με προσαρμοσμένα κάποια θραύσματα που, καθώς είχαν πέσει από το μνημείο, διέφυγαν της αρπαγής.
Waldstein, C., «The Newly Discovered Head of Iris from the Frieze of the Parthenon», American Journal of Archaeology 5 no. 1, 1889, σελ. 1-18
Smith, A.H., British Museum. The Sculptures of the Parthenon, London, 1910, σελ. 53-54, πίν. 34-36
Casson, S., Brooke, D., Catalogue of the Acropolis Museum. Sculpture and Architectural Fragments, with a section upon the Terracottas, II, Cambridge, 1921, σελ. 104-105, εικ. 855, αρ.κατ. 855
Cook, A.B., Zeus of the Dark Sky (Thunder and Lightning). A Study in Ancient Religion, II, Cambridge, 1925, σελ. 1135
Curtius, L., «Zu Phidias. Ein biographischer Beitrag by Heinrich Sitte; Die Kunst des Phidias by Anton Hekler; Phidias and the Parthenon Sculptures by P. Johansen, Ingeborg Andersen», Gnomon 2, 1926, σελ. 23
Schuchhardt, W.H., «Die Entstehung des Parthenonfrieses», Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 45, 1930, σελ. 220-230
Wegner, M., Meisterwerke der Griechen, 1955, Berlin, εικ. 165
Fehl, P., «The Rocks on the Parthenon Frieze», Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 24, No. 1/2 (Jan. - Jun), 1961, σελ. 11, πίν. 3b-c
Jeppesen, K., «Bild und Mythus an der Parthenon. Zur Ergänzung und Deutung der Kultbildausschmückung, des Frieses, der Metopen und der Giebel», Acta Archaeologica 34, 1963, εικ. 6c
Μπρούσκαρη, Μ., Μουσείον Ακροπόλεως. Περιγραφικός κατάλογος, Αθήνα, 1974, σελ. 148, εικ. 272, αρ.κατ. 855
Brommer, F., Der Parthenonfries, Mainz, 1977, σελ. 112-116, εικ. 163.1-2, 174-177, 200.9, αρ.κατ. Ο V 28-37
Παλαγγιά, Ό., Ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα, Αθήνα, 1983, σελ. 63-64
Beschi, L., Il fregio del Partenone: una proposta di Lettura, Atti della Accademia Nazionale dei Lincei, serie 8. Rendiconti, Classe di Scienze morali, storiche e filologiche 39, 1984, σελ. 188-189, εικ. VIII
Boardman, J., Finn, D., The Parthenon and its Sculptures, London, 1985, σελ. 239, 244, πίν. 45, 56
Μουσείο Μπενάκη, L., «Η Ζωφόρος του Παρθενώνα. Μια νέα πρόταση ερμηνείας», στο H. Kyrielies (επιμ.), Archaische und klassische griechische Plastik, Τόμος 2. Akten des internationalen Kolloqiums vom 22- 25. April 1985 in Athen, Rheim am Mainz, 1985, σελ. 220, εικ. 9
Wesenberg, B., «Panathenäische Peplosdedikation und Arrhephorie. Zur Thematik des Parthenonfrieses», Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 110, 1995, σελ. 150, 176-178
Berger, Ε., Gisler-Huwiler, M., Der Parthenon in Basel. Dokumentation zum Fries, Mainz, 1996, σελ. 155-156, εικ. 1321-134, αρ.κατ. OST V 28-37
Pollitt, J., «The Meaning of the Parthenon Frieze», στο D. Buitron-Oliver (επιμ.), The Interpretation of Architectural Sculpture in Greece and Rome, Washington, 1997, σελ. 51-65
Τριάντη, Ι., Το Μουσείο Ακροπόλεως, Ο Κύκλος των Μουσείων, Αθήνα, 1998, σελ. 316-317, εικ. 323
Neils, J., «Reconfiguring the Gods on the Parthenon Frieze», The Art Bulletin 81, 1999, σελ. 7-8
Boardman, J., «The Parthenon Frieze, a Closer Look», Revue Archéologique Fasc. 2, 1999, σελ. 325-330
Lagerlöf, M.R., The Sculptures of the Parthenon. Aesthetics and Interpretation, Yale, 2000, σελ. 20-24, 46-48, 60-79
Neils, J., The Parthenon Frieze, New York, 2001
Jenkins, I., The Parthenon Frieze, 2nd edition, London, 2002, σελ. 78-79
Stevenson, T., «The Parthenon Frieze as an idealized, contemporary Panathenaic festival», στο D.J. Phillips, D. Pritchard (επιμ.), Sport and Festival in the Ancient Greek World, Wales, 2003, σελ. 259-260, εικ. 8
Younger, J.G., «Work Sections and repeating patterns in the Parthenon Frieze», στο M.B. Cosmopoulos (επιμ.), The Parthenon and its sculptures, Cambridge, 2004, σελ. 63-68, 82-83
Symeonoglou, S., «A new analysis of the Parthenon Frieze», στο M.B. Cosmopoulos (επιμ.), The Parthenon and its sculptures, Cambridge, 2004, σελ. 5-6, 36-41
Jeppesen, K., «A fresh approach to the problems of the Parthenon Frieze», στο E. Hallager, J.T. Jensen (επιμ.), Proceedings of the Danish Institute at Athens V, Athens, 2007, σελ. 103, 133, 162, 163-164, 169, εικ. 1
Pollini, D., «Christian Destruction and Mutilation of the Parthenon», Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung 122, 2007, σελ. 217-218, εικ. 31.4, 32.1
Wrede, H., Das Lob der Demokratie am Parthenonfries, Trierer Winckelmannsprogramme 21, 2008
Ellinghaus, C., Die Parthenonskulpturen. Der Bauschmuck eines öffentlichen Monumentes der demokratischen Gesellschaft Athens zur zeit des Perikles -Techniken in den bildenden Kunst zur Tradierung von Aussagen, Hamburg, 2011, σελ. 117-118, 129, 131, εικ. 192
Håland, E.J., «The Ritual Year of Athena: The Agricultural Cycle of the Olive, Girls’ Rites of Passage, and Official Ideology», Journal of Religious History 36, 2, 2012, σελ. 266 και υποσημ. 48, 267, 268, εικ. 1a-b
Borbein, A.H., «Die Skulpturen des Parthenon: Wie vollzieht sich Stilentwicklung?», Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 131, 2016, σελ. 107, 109-111, 118-126, εικ. 6c
Osada, T., «The Parthenon Frieze - Display of Piety and Privilege», στο T. Osada (επιμ.), The Parthenon Frieze. The Ritual Communication between the Goddess and the Polis, Parthenon Project Japan 2011-2014, Wien, 2016, σελ. 11-30
Tanaka, E., «The Concept of Space in the Parthenon Frieze», στο T. Osada (επιμ.), The Parthenon Frieze. The Ritual Communication between the Goddess and the Polis, Parthenon Project Japan 2011-2014, Wien, 2016, σελ. 119-138
Παντερμαλής, Δ., Ελευθεράτου, Σ., Βλασσοπούλου, Χ., Μουσείο Ακρόπολης. Οδηγός, Αθήνα, 2016, σελ. 234-235, εικ. 285-286, 288
Meyer, M., Athena, Göttin von Athen. Kult und Mythos auf der Akropolis bis in klassische Zeit, Wien, 2017, σελ. 99-100, 104-107
Wesenberg, B., Qualis peplus fuerit. Zum panathenäischen Peplos, Beiträge zur Archäologie Griechenlands 6, Möhnesee, 2020
